Ο εξοστρακισμός του προφορικού από τον γραπτό λόγο

Eξ αφορμής

Οι λέξεις και τα πράγματα

Του Bαγγέλη Pαπτόπουλου (Αναδημοσίευση από την Καθημερινή, 26/7)

«Siemens» ή «Ζίμενς»; Αφότου αποκαλύφθηκε το ομώνυμο σκάνδαλο με τους χρηματισμούς πολιτικών και κρατικών λειτουργών, δημοσιεύονται και τα δύο. Κανονικά θα έπρεπε, εάν είσαι ευρωπαϊστής και καλλιεργημένος, να καταφεύγεις στην ξένη εκδοχή. Και εάν εχθρεύεσαι την παγκοσμιοποίηση, είσαι εθνικιστής ή απλός Νεοέλληνας, να προτιμάς την εξελληνισμένη.

Στα βιβλία μας, οι μάρκες των αυτοκινήτων είναι αλλού με λατινικά στοιχεία και αλλού με ελληνικά. Το γεγονός εκφράζει τη διείσδυση του λατινικού αλφαβήτου και πολιτισμού, την άλωσή μας ιδίως από την αμερικανική κουλτούρα. Η δε αμφιθυμία μας σημαίνει ότι καμία από τις δύο εκδοχές δεν έχει επικρατήσει ακόμα στη νεοελληνική κοινωνία.

Το χάσμα μεταξύ προφορικού και γραπτού λόγου ξεκινάει από πολύ παλιά. Ή μάλλον άπτεται ενός αρχαίου και πάντα μείζονος ζητήματος, που απασχολεί τη φιλοσοφία από τον Πλάτωνα ώς τον Βιτγκενστάιν. Εννοώ την απόσταση ανάμεσα στις λέξεις και στα πράγματα. Ενα ζήτημα που καιροφυλακτεί ασφαλώς και πίσω από οποιαδήποτε συζήτηση περί λογοτεχνίας.

Λόγω ιστορικής συγκυρίας, στην Ελλάδα η γλώσσα απέκτησε μια διάσταση ιερή. Εκεί στηρίχτηκε η ιδέα της ιστορικής μας συνέχειας από την αρχαιότητα, η ίδια η εθνική μας ταυτότητα. Με αποτέλεσμα να μετατραπούν και οι φιλόλογοι σε κάτι σαν ιερατείο. Και να πριμοδοτηθεί η φιλολογία σε βάρος της ζωντανής λογοτεχνικής δημιουργίας. Ετσι έπαψε να θεωρείται ο προφορικός λόγος ανώτερος από τον γραπτό, ή ίσως πιο ιερός. (Στα «Μαθήματα για τον Λόγο», ο Χειμωνάς λέει ότι «συγγραφέας είναι εκείνος που θέλει πριν απ’ όλα να μ ι λ ά»!)

Τελευταία, το φαινόμενο παρατηρείται από τη δημοσιογραφία και τις μεταφράσεις ώς την πρωτότυπη λογοτεχνία. Σαν να στραγγίζουν από ζωή τα γραπτά μας, ακόμα και σε επίπεδο ορθογραφικής επιμέλειας. Γέμισε ο τόπος χασμωδίες. «Σε αυτόν τον τόπο», «σε εκείνον το δρόμο», «από το απόγευμα», «βγάλε τα όλα» κ.λπ. Οι απόστροφοι έκαναν φτερά, και η επιδημία εξαπλώνεται. Συντάκτες άρθρων, αλλά και λογοτέχνες, αυτολογοκρίνονται. Μιλάω εκ πείρας. Και το θέμα είναι, ξεκινώντας από τη γραμματική έκθλιψη, πόσο πολύ μπορεί να αλλοιωθεί το βαθύτερο νόημα; Μέχρι και η καθαρεύουσα του Παπαδιαμάντη που δονείται από σπασμούς προφορικότητας, δίνει τη θέση της σε μια καθαρόαιμη σκιαθίτικη καθομιλουμένη, στους διαλόγους των ιστοριών του.

Αντικαθιστώντας τη ζωντανή με μια απονεκρωμένη γλώσσα, διευκολύνεις τους μηχανισμούς που επιβάλλουν την εικονική πραγματικότητα. Ομως, αρνούμαι το δεκανίκι της συνωμοσιολογίας. Ο εντεινόμενος εξοστρακισμός του προφορικού από τον γραπτό λόγο, καθρεφτίζει απλώς κάτι που οι ανεπτυγμένες δυτικές χώρες γνώριζαν από καιρό, και τώρα θα το μάθουμε κι εμείς απέξω κι ανακατωτά: η ζωή είναι αλλού.